انواع خوانش و انواع لحن ها برای خوانش اشعار و متون

 خواندن : ترجمه ي مستقيم نمادهاي نوشتاري به فكر يا گفتار است .
 خواندن : انتقال كدهاي تصويري به ذهن وتبديل آن ها به كدهاي صوتي است.
انواع خواندن:
1 ـ صامت خواني
2 ـ مستقل خواني     
3 ـ خطابي
روش های زیر نیز از شيوه هاي خواندن هستند كه می توانیم آنها را هم جزو انواع خواندن در نظر بگيريم:          
4 ـ خواندن با دقت ‹‹ گوش كن وبگو ››
5 ـ خواندن انتقادي ‹‹ به دوستانت بگو ›› ‹‹ بگرد وپيداكن ››
6 ـ خواندن تحليلي
7 ـ خواندن التذاذي ‹‹ خواندن رمان ››
8 ـ كند خواني
 9 ـ تند خواني
‹‹ اجرا در كلاس بطور عمدي مثلاخواندن در 3 دقيقه براي بررسي ميزان درك وفهم ››
10 ـ خواندن اجمالي ‹‹ روزنامه خواني ››
 
خوانش متن : شامل متون نظم ونثر است .  درخوانش متن توجه به موارد زیر ضروری است:
  الف - رعایت آهنگ
  ب -  توجه به لحن کلام
 ج - رعایت تکیه :تکیه ، فشارآوایی است که روی هجاهای کلمه ایجاد می شود وموجب برجسته شدن هجاهای کلمه می شود.درمورد کلمات چندهجایی بایدتوجه کنیم که تغییردرمعنی کلمه می شود.مانند:سبزی (به معنی سرسبزی وطراوت)  ،سبزی(سبزهستی)
ولی(سرپرست) ،ولی(امّا)
د - رعایت مکث ودرنگ
ه - رعایت ایستگاه های آوایی : منظورازایستگاه های آوایی ، جاهایی است که سخن نیاز به قطع ووصل وکشش های آوایی دارد وبه عبارتی رعایت زیر وبم کلمات است.
3-  لحن:
لحن یعنی آواز خوش و موزون، نوا، کشیدن صدا یا اجتماع حالت های صداهای مختلف( دهخدا). لحن نحوه ی خواندن و بیان کردن جملات است با توجه به شرایط موجود و فضای  حاکم بر جمله و کل متن. انواع لحن و آهنگ های کلی زبان فارسی را می توان عبارت از موارد زیر دانست:
خوانش متن - لحن ها
لحن ها:
1-     لحن ستایشی: ستایش مخصوص خداست و شاعر یا نویسنده در آن خداوند را به خاطر آفرینش بی همتا، قدرت بی نظیر و الطاف فراوانش می ستاید. در این هنگام خواننده نیز باید خود را موجودی از آفریده های او بداند که تسلیم و شاکر بخشش ها و آفرینش اوست.در خوانش چنین متن هایی باید تقدس بارگاه خداوندی و صمیمیت رابطه ی بنده با آفریدگار را در نظر داشته باشیم. لحن کلام در این متن ها در عین تواضع و فروتنی کمی هم ملاطفت آمیز است اما وجه غالب آن تواضع در چهارچوب ادب و همراه با صمیمیت است.
***************************
آفرین جان آفرین پاک را                   آنکه جان بخشید و ایمان خاک را 
عرش را بر آب بنیاد او نهاد               خاکیان را عمر بر باد او نهاد 
آسمان را در زبردستی بداشت             خاک را در غایت پستی بداشت 
آن یکی را جنبش مادام داد                 وان دگر را دایما آرام داد 
آسمان چون خیمه‌­ای برپای کرد           بی ستون کرد و زمینش جای کرد 
کرد در شش روز هفت انجم پدید         وز دو حرف آورد نه طارم پدید 
مهره‌ی انجم ز زرین حقه ساخت          با فلک در حقه هر شب مهره باخت 
دام تن را مختلف احوال کرد              مرغ جان را خاک در دنبال کرد 
بحر را بگذاشت در تسلیم خویش         کوه را افسرده کرد از بیم خویش 
بحر را از تشنگی لب خشک کرد         سنگ را یاقوت و خون را مشک کرد 
روح را در صورت پاک اونمود          این همه کار از کفی خاک او نمود 
عقل سرکش را به شرع افکنده کرد       تن به جان و جان به ایمان زنده کرد 
کوه را هم تیغ داد و هم کمر               تا به سرهنگی او افراخت سر 
گاه گل در روی آتش دسته کرد           گاه پل بر روی دریا بسته کرد 
نیم پشه بر سر دشمن گماشت              بر سر او چار صد سالش بداشت 
عنکبوتی را به حکمت دام داد               صدر عالم را درو آرام داد 
بست موری را کمر چون موی سر      کرد او را با سلیمان در کمر 
خلعت اولاد عباسش بداد                   طاء و سین بی‌زحمت طاسش بداد 
پیشوایانی که ره بین آمدند                 گاه و بی‌گاه از پی این آمدند 
جان خود را عین حیرت یافتند            هم ره جان عجز و حسرت یافتند 
درنگر اول که با آدم چه کرد              عمرها بر وی در آن ماتم چه کرد 
بازبنگر نوح را غرقاب کار               تا چه برد از کافران سالی هزار 
باز ابراهیم را بین دل شده                 منجنیق و آتشش منزل شده 
باز اسمعیل را بین سوگوار                کبش او قربان شده در کوی یار 
باز در یعقوب سرگردان نگر              چشم کرده در سر کار پسر 
باز یوسف را نگر در داوری              بندگی و چاه و زندان بر سری 
باز ایوب ستمکش را نگر                  مانده در کرمان و گرگان پیش در 
باز یونس را نگر گم گشته راه            آمده از مه به ماهی چند گاه 
باز موسی را نگر ز آغاز عهد            دایه فرعون و شده تابوت مهد 
باز داود زره‌گر را نگر                     موم کرده آهن از تف جگر 
باز بنگر کز سلیمان خدیو                  ملک وی بر باد چون بگرفت دیو 
باز آن را بین که دل پر جوش شد        اره بر سر دم نزد خاموش شد 
باز یحیی را نگر در پیش جمع            زار سر بریده در طشتی چو شمع 
باز عیسی را نگر کز پای دار            شد هزیمت از جهودان چند بار 
باز بنگر تا سر پیغامبران                  چه جفا و رنج دید از کافران 
تو چنان دانی که این آسان بود               بلکه کمتر چیز ترک جان بود 
چند گویم چون دگر گفتم نماند                         گر گلی کز شاخ می‌رفتم نماند 
کشته‌ی حیرت شدم یکبارگی              می‌ندانم چاره جز بی‌چارگی 
ای خرد در راه تو طفلی بشیر            گم شده در جست و جویت عقل پیر 
در چنان ذاتی من آنگه کی رسم           از زعم من در منزه کی رسم 
نه تو در علم آیی و نه در عیان           نی زیان و سودی از سود و زیان 
نه ز موسی هرگزت سودی رسد         نه ز فرعونت زیان بودی رسد 
ای خدای بی‌نهایت جز تو کیست         چون توئی بی‌حد و غایت جز تو چیست
هیچ چیز از بی‌نهایت بی‌شکی             چون به سر ناید کجا ماند یکی 
ای جهانی خلق حیران مانده               تو بزیر پرده پنهان مانده 
پرده برگیر آخر و جانم مسوز           بیش ازین در پرده پنهانم مسوز 
گم شدم در بحر حیرت ناگهان            زین همه سرگشتگی بازم رهان 
در میان بحر گردون مانده‌ام               وز درون پرده بیرون مانده‌ام 
بنده را زین بحر نامحرم برآر            تو درافکندی مرا تو هم برآر 
نفس من بگرفت سر تا پای من            گر نگیری دست من ای وای من - عطار کدکنی نیشابوری                                                                                
2-     لحن نیایشی: ( تضرع- مناجات- نجوای دوطرفه- درد دل – در گوش دل با ما سخن میگوید- الهام)
 در لحن چنین متن هایی باید  تضرع و اظهار نیاز به درگاه خداوند محسوس باشد. متن در نهایت خاکساری خوانده می شود. باید بدانیم که در مقابل چه عظمتی قرار گرفته ایم. انسان در این زمان خود را بسیار کوچک فرض کرده، آن چه را که در حضور دیگران نمی تواند بیان کند با آه و زاری یا شکر و سپاس بیان می کند.. هر چند آهنگ اغلب جملات افتان است در لحن نیایشی افتان بودن آهنگ جمله بسیار محسوس تر است.
اي خدا اي فضل تو حاجت روا       با تو ياد هيچکس نبود روا
اينهمه ارشاد تو بخشيده اي           تابدين بس عيب ما پوشيده اي
قطره دانش که بخشيدي ز پيش      متصل گردان به درياهاي خويش
قطره علم است اندر جان من         وارهانش از هوا وز خاک تن
                                                                    دفتر اول-1888
ياد ده ما را سخن های دقيق         که ترا رحم آورد آن ای رفيق
اين دعااز تو اجابت هم زتوست    ايمني از تو مهابت هم زتوست
گرخطا گفتيم اصلاحش تو کن      مصلحي تو ای خداوند سخن
کيميا داری که تبد يلش کني        گرچه جوی خون بود نيلش کني
                                                                      دفتردوم-692
خداوندگارا نظر کن به جود     که جرم آمد از بندگان در وجود
گناه آید از بنده­ی خاکسار             به امید عفو خداوندگار
کریما به رزق تو پرورده‌ایم         به انعام و لطف تو خو کرده‌ایم
گدا چون کرم بیند و لطف و ناز      نگردد ز دنبال بخشنده باز
چو ما را به دنیا تو کردی عزیز    به عقبی همین چشم داریم نیز
عزیزی و خواری تو بخشی و بس   عزیز تو خواری نبیند ز کس
خدایا به عزت که خوارم مکن       به ذل گنه شرمسارم مکن       (سعدی- آغاز باب دهم)
 
3-      لحن مدحی:  ( نعت و منقبت) نوشته ای است درباره ی انسان که شاعر از طریق آن ، با کوچک تر دانستن خود در مقابل ممدوح به بیان مطالبی می پردازد. مدح را می توان به چند دسته تقسیم کرد.
برای ستایش غیر خدا از جمله:  پیامبر (ص)، بزرگان دین و علم و.... متن مدحی کمی نسبت به لحن ستایشی صلابت و استواری دارد و بنا بر میزان مدح اوج و فرود می یابد.
خواجه‌ی دنیا و دین، گنجِ وفا             صدر و بدرِ هر دو عالم، مصطفی
آفتابِ شرع و دریای یقین                  نور عالم، رحمة لِلعالمین
جانِ پاکان، خاکِ جانِ پاک اوست         جان رها کن، آفرینش خاکِ اوست
خواجه‌ی کونین و سلطانِ همه              آفتابِ جان و ایمان همه
صاحبِ معراج و صدرِ کاینات              سایه‌ی حق، خواجه‌ی خورشیدِ ذات
هر دو عالَم بسته‌ بر فتراک او             عرش و کرسی، قبله کرده خاک او
پیشوای این جهان و آن جهان             مقتدای آشکارا و نهان
مهترین و بهترینِ انبیا                      رهنمای اصفیا و اولیا
مهدی اسلام و هادی سُبُل                  مفتیِ غیب و امام جزو و کل
خواجه‌ای کز هرچه گویم بیش بود       در همه چیز، از همه در پیش بود
خویشتن را خواجه‌ی عرصات گفت      انما انا رحمة مهدات گفت
هر دو گیتی از وجودش نام یافت         عرش نیز از نام او آرام یافت
همچو شبنم آمدند از بحر جود             خلق عالم بر طفیلش در وجود
نور او مقصود مخلوقات بود              اصل معدومات و موجودات بود
حق چو دید آن نور مطلق در حضور    آفرید از نور او صد بحر نور
بهر خویش آن پاک جان را آفرید          بهر او خلقی جهان را آفرید
آفرینش را جز او مقصود نیست          پاک دامن‌تر ازو موجود نیست
                                                            عطار کدکنی نیشابوری
محمد کافرینش هست خاکش           هزاران آفرین بر جان پاکش
چراغ افروز چشم اهل بینش            طراز کار گاه آفرینش
سرو سرهنگ میدان وفا را             سپه سالار و سر خیل انبیا را
ریاحین بخش باغ صبحگاهی                         کلید مخزن گنج الهی
                                                                            نظامی گنجه ای
على آن شير خدا شاه عرب          الفتى داشته با آن دل شب
شب ز اسرار على آگاهست           دل شب محرم سر الله است . . .
                                                                      شهریار
4-     لحن تعلیمی : این لحن که به لحن اندرزی نیز مرسوم است، تلاش می کند با گویشی آرام و آهسته، در دل شنونده نفوذ کرده و نکات خوب زیستن را به مخاطب خود القا کند. نویسنده ی این گونه متون، خود را به جای انسانی آگاه می گذارد و از زبان او که بیشتر شبیه به پدران و معلمان دلسوز است با مخاطب خود سخن می گوید.در مواردی که مخاطب پایین تر از گوینده قرار دارد کمی هم به تحکم نزدیک است.
زاهدی مهمان پادشاه شد، چون به طعام بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون به نماز برخاستند بيش از آن کرد که عادت او تا ظن صلاحيت در حق او زيادت کنند.
ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی              کاين ره که تو می روی به ترکستان است
چون به مقام خويش آمد سفره خواست تا تناولی کند. پسری صاحب فراست داشت گفت : ای پدر باری به مجلس سلطان در طعام نخوردی؟ گفت : در نظر ايشان چيزی نخوردم که بکار آيد . گفت : نماز را هم قضا کن که چيزی نکردی که بکار آيد.
اى هنرها گرفته بر كف دست                 عيبها برگرفته زير بغل
تا چه خواهى گرفتن اى مغرور              روز درماندگى به سيم دغل    سعدی
ز خاک آفریدت خداوند پاک             پس ای بنده افتادگی کن چو خاک
حریص و جهان سوز و سرکش مباش     ز خاک آفریدندت آتش مباش        سعدی
5-    لحن روایی داستانی: این لحن همه ی حکایات، قصه ها و داستان های دیگر را در بر می گیرد. آرام به پیش می رود و به تناسب موضوع نویسنده، می تواند الحان دیگری را هم بپذیرد.
به مجنون گفت روزی عیب جویی            که پیدا کن به از لیلی نکویی
که لیلی گر چه در چشم تو حوریست         به هر جزوی ز حسن او قصوریست
ز حرف عیب‌جو مجنون برآشفت             در آن آشفتگی خندان شد و گفت
اگر در دیدهٔ مجنون نشینی                  به غیر از خوبی لیلی نبینی
تو کی دانی که لیلی چون نکویی است      کزو چشمت همین بر زلف و روی است
تو قد بینی و مجنون جلوه ناز                تو چشم و او نگاه ناوک انداز
تو مو بینی و مجنون پیچش مو              تو ابرو، او اشارت‌های ابرو
دل مجنون ز شکر خنده خونست             تو لب می‌بینی و دندان که چونست

کسی کاو را تو لیلی کرده‌ای نام             نه آن لیلی‌ست کز من برده آرام

اگر می‌بود لیلی بد نمی‌بود                   ترا رد کردن او حد نمی‌بود               وحشی بافقی

کبوترهای من                        استادشفیعی کدکنی

همسایه ی من،  سایه و  سِرگینشان را  روز و شب می دید  وز پنجره، هر روز می غرّید. 

 یکبار هم از بُرجِ زهرِ مارِ خود  بیرون نکرد او سر  تا بنگرد آن سُرخ را در فرّه ی فیروزه فام صبح 

 یا رَفرَفه ی پروازشان را  بشنود در پشت بام صبح.  می گفتم:  آن بالا،  ببین در آبیِ بی ابر  آن طوقیَک را، در طوافِ صبح،  در پرواز! 

 آن سینه سرخان را ببین،  در آن سماعِ سبز!  بالیدن آمالشان را  بالشان را، بین!  آن وَجدها و  شورها و  حالشان را بین! 

 آن شامگاهان، نغمه ی قوقو سرودن ها  بقر بقوها، دُم کشیدن ها  در طشتِ آبِ پشت بام و  صبح،  تن شستن و در آفتابِ بامدادی پرگشودن ها.   

اما،  همسایه ی من،  سایه و  سرگینشان را  روز و شب می دید  و زپنجره، هرلحظه، می غرّید. 

 روزی،  سرانجام،  آن نگاهِ چرک مرده چیره شد،  ناچار  بُردم به شهری دورشان،  و آنجا رها کردم  مُردَم به دست و پای، در آن لحظه ی بدرود  در بازگشتن،  آه!  با روحم  نمی دانی چها کردم؟

  وقتی شکسته،  خسته و  بگسسته از هستی  باز آمدم، دیدم  بسیار دور از باورِ من، در همین نزدیک  خیلِ کبوترهام،  پیش از من،  در آن غروب روشن و تاریک،  جمعی نشسته رویِ پاساره،جمعی به روی آغلِ در بسته شان، خالی. 

و آن طوقیَک،  بر اوج  در طوافِ بامِ خانه،  در طیفی ز تنهائیش  می پرد.

  همسایه ی من، خصم هر زیبایی و آزرم،  آنجا کنارِ پنجره، با خشم و  هم باچشم، می غرّد. 

 در زیرِ آواری ز حیرانی شدم، ویران  وان دَم که در آن واپسین فرصت، براشان،اشک ها و دانه  افشاندم.

   با خویش می گفتم: چه زیبایی و آزرمی  در پویه و پروازِ این سِحر آفرینان است!  که روح را  در جویبارانِ زلال خویش،  می شوید.

   یارب زبون باد و زیانکار، آن نگاهی کاو،  غیر از گناه و فضله،  زیرِ آسمان،  چیزی نمی جوید."    استاد محمدرضا شفیعی کدکنی(م.سرشک)

6-     لحن تغزلی یا عاطفی: گسترده ترین حوزه ی ادبیات است و در نهایت لطافت و ظرافت ادا می شود. در جایی که باید شدت احساس خویش را نشان دهیم، کلام کشیده و خوش آهنگ بیان می گردد. جای تکیه بستگی به مقصود خواننده دارد.
      
    جوشانده ای بیار
جوشانده ای بیار و برایم دوا بریز               افتادم از نفس! به اتاقم هوا بریز
عطر صدای نازک خود را به روی من          از لابلای پنجره ی نیمه وا بریز
در استکان خالی ام امشب نریز کم               با حکم قلب عاشق فرمانروا بریز
تا از خودم تهی شده از عشق پر شوم           در ذره ذره ام قدحی را سوا بریز
این بینوا بریده از اصل وجود خویش            در بندبند این نی تنها نوا بریز
                                                                               محمدرضا حسینی مود
                                     که هستی من را بهانه ای
   چون رودخـــــــانه ای که بســــی پرترانه ای        چون باغ گل پراز سخـــــــن عاشقانه ای
   دل شد اســــــــیر  آن  نگـــــه   آهــوانه ات         ای نازنیـــن که هستــی من را بهانه ای
   در گوشه  گوشه  گوشه ی قلـــبم  بیا ببین        از یاد توســــت نغمه و شعر و تــــــرانه ای
  دارم سوالی از تو  و  آن این که   دیــــده ای         مرغی پرد بدون ســـــــبب سوی دانه ای؟
  یا رهروی  که خســته دل و  تشـــنه لب بود         از جویبار و چشـــمه نجوید نشــــانه ای؟
  من مانده ام که تشنه به دنبال چشمه اس         یا چشمه تشنه جوست زهر سوکرانه ای
  دانه است آن که عاشق مرغ است یا که مرغ       درعشق دانه گشته به عالم فسانه ای؟!
  فرقی نمی کند منم آن تشـــنه چشــمه تو         دریابــم ای که هیچ زمن تو ســــــوا، نه ای
  من آن پرنده دانه تو عشـــق تو دام و مـــــن         این دام را گـــزیده به هر آشـــــــــــیانه ای
                                                                                           علیرضا مجیدی کدکنی-مهرماه ۸۹              
7-     لحن حماسی: این گونه متون در نهایت صلابت، استحکام و بسیار پر طنین و پر طمطراق ادا می شود. خواننده باید بکوشد تا مخاطبش را به شجاعت وادارد و اورا به هیجان آورد. قافیه و ردیف در شعر حماسی تکیه گاه کلام است و با طنین بیشتری ادا می شود. حرف چرخشی - ر- بخصوص اگر مشدد باشد پرفشار و کوبنده تلفظ می شود. شاهنامه عالی ترین نمونه حماسه است.
ز گفتار دهقان يكى داستان             بپيوندم از گفته باستان‏
ز موبد برين گونه بر داشت ياد       كه رستم يكى روز از بامداد
غمى بد دلش ساز نخچير كرد         كمر بست و تركش پر از تير كرد
سوى مرز توران چو بنهاد روى      چو شير دژاگاه نخچير جوى‏
چو نزديكى مرز توران رسيد          بيابان سراسر پر از گور ديد
بر افروخت چون گل رخ تاج بخش    بخنديد و ز جاى بركند رخش‏
بتير و كمان و بگرز و كمند           بيفگند بر دشت نخچير چند
ز خاشاك و ز خار و شاخ درخت      يكى آتشى برفروزيد سخت‏
چو آتش پراگنده شد پيل تن            درختى بجست از در بابزن‏
يكى نره گورى بزد بر درخت          كه در چنگ او پرّ مرغى نسخت‏
چو بريان شد از هم بكند و بخورد     ز مغز استخوانش برآورد گرد
بخفت و بر آسود از روزگار           چمان و چران رخش در مرغزار
سواران تركان تنى هفت و هشت       بران دشت نخچيرگه برگذشت‏
يكى اسپ ديدند در مرغزار             بگشتند گرد لب جويبار
چو بر دشت مر رخش را يافتند       سوى بند كردنش بشتافتند
گرفتند و بردند پويان بشهر           همى هر يك از رخش جستند بهر
چو بيدار شد رستم از خواب خوش       بكار آمدش باره دستكش‏
بدان مرغزار اندرون بنگريد          ز هر سو همى بارگى را نديد
غمى گشت چون بارگى را نيافت      سراسيمه سوى سمنگان شتافت‏
همى گفت كاكنون پياده دوان           كجا پويم از ننگ تيره روان‏
چه گويند گردان كه اسپش كه برد     تهمتن بدين سان بخفت و بمرد
كنون رفت بايد به بيچارگى             سپردن بغم دل بيكبارگى‏
كنون بست بايد سليح و كمر             بجايى نشانش بيابم مگر
همى رفت زين‏سان پر اندوه و رنج     تن اندر عنا و دل اندر شكنج‏
8-    لحن توصیفی:  توصیف یعنی وصف کردن  و بیان جزئیات و ویژگی ها و یا آوردن صفات و قیدهای حالت پیاپی برای چیز هایی که قرار است برای شنونده بازگو کنیم. یا استفاده از جان بخشیدن به اشیا که در این هنگام نویسنده یا شاعر همه چیز را زنده و مانند انسان می بیند و کارها و گفته ها و حرکات یا اعضای انسانی را به آن ها می بخشد. در واقع  توصیف طبیعی ترین متن خوانشی است که با رعایت سجاوندی خوانده می شود.
                                                       دريا
                                                             استاد محمود کیانوش
هرکجا چشم می‌رود آب است
از افق تا افق همه درياست
آب آيينه‌ای است پهناور
صورت آسمان در آن پيداست
• • • • •
خنده‌ی گرم و روشن خورشيد
بر تن سرد آب می‌ريزد
موج از پشت موج می‌آيد
موج در پيش موج می‌خيزد

• • • • •

 می‌کشد آب دامنش را نرم

بر تن پاک ماسه‌های کبود

می‌برد لذت از نوازش آب
ساحل بی‌خيال خواب آلود
• • • • •
دست دريا به گردن خورشيد
سينه‌ريز صدف می‌آويزد
شاخه‌ی موج بر تن ساحل
از کف خود شکوفه می‌ريزد
• • • • •
می‌شوم شاد و می‌زنم غوطه
مثل ماهی ميان زلال آب
آسمان دلگشا و دريا رام
زندگی مهربان و من خوشحال
 
آشیان متروک
                                                         استاد شفیعی کدکنی
همه ايوان و صحن خانه  خاموش
  همه ديوارها  در هم شكسته
 به هر طاقش  تنيده   عنكبوتي

  به روي  سقف  گرد  غم نشسته

  چنين  ويرانه  افتاده ست و بي كس
 خدايا اين همان كاشانه ي ماست ؟
درين  تنهايي  بي آشنايش

  مگر  تصويري  از افسانه ي  ماست ؟

 غريب  افتاده در آن پاي  ديوار
ملول  و زار  و عريان  داربستي
  بر آورده ست  سوي  آسمان ها

 به  نفرين  سپهر پير  دستي 

 در اصطبلش  ستور شيهه  زن كو ؟
 تنورش  مانده   بي آتش زماني ست
 نمانده  تن درين تنهايي  تلخ

كه خود  افسرده  از خواب  گراني ست

به شب  اينجا  چراغي  نيست روشن
 به روز  اينجا  نمانده هاي و هويي
 دريغا  مانده  از آن  روزگاران

  شكسته  بر كنار  دف  سبويي

در اينجا  زادم  از مادر زماني
 مرا اين خانه  مهد و آشيان است
نخستين  آسماني را كه ديدم

 خدا  داند كه خود اين آسمان  است 

 چه شب ها مادرم افسانه  مي گفت
  از آن گنجشك  آشي ماشي  و من
به  روياهاي  شيرين  غرقه بودم

  نشسته محو گفتارش  به دامن 

چه شبهايي  كه رويا  زورقم  را
 كنار زورق  مهتاب  مي راند
دو گوشم  بر ترانه ی،  دلنشيني

 كه تنها دختر همسايه  مي خواند: 

"  ستاره سر زد  و  بيدار  بودُم
دِپای رخنه ی ویوال بودُم
 دپاي  رخنه ي ديوال  حَولي

  هنو  در انتظار يار بودُم "   *

  چه روزاني  كه با طفلان  همسال
 به كوچه  اسب چوبي  مي دواندم
به زير  آفتاب  بامدادان

 به روي  بام  كفتر  مي پراندم

  تهي افتاده  اينك  آشيان شان
  به سان  پيكري  بي زندگاني
 كبوترها همه پرواز كردند

  به رنگ  آرزو هاي  جوانی!

دماوند

ای دیو سپید پای در بند
ای گنبد گیتی! ای دماوند!
از سیم به سر یکی کله خود
ز آهن به میان یکی کمر بند . . .             بهار
 

علاوه بر لحن های ذکر شده، می توانیم به لحن تعزیه و سوگواری،لحن طنز، لحن جد و لحن مناظره یا سوال و جواب و لحن کودکانه نیز اشاره کنیم. البته باید این نکته را در نظر داشته باشیم که به هنگام خوانش متون چه نظم و چه نثر نه تنها هر متن خوانش و لحن خاصی را به فراخور پیام و معنی طلب می کند، بلکه هر بند و حتی هر جمله و هر واژه( به لحاظ بار معنایی که دارد) لحن خود را دارد و ممکن است در یک شعر یا متن به تناسب انواع و اقسام لحن ها به کار گرفته شود.

    1-  تکیة کلمه

هر کلمه‌ای که بیش از یک هجا دارد، یکی از هجاهای آن با اندکی تغییر صدا بیان می‌شود که به آن «تکیة کلمه» گویند. پرویز خانلری در کتاب وزن شعر فارسی در این مورد توضیح جامعی دارد که خلاصة آن چنین است: «وقتی کلمه‌ای را تلفظ می‌کنیم، همة هجاهایی که در آن است به یک درجه از وضوح و برجستگی ادا نمی‌شوند بلکه یک هجا برجسته‌تر است. همین برجستگی خاص یکی از اجزای کلمه در یک سلسله از اصوات ملفوظ موجب می‌شود که حدود و فواصل هجاها را تشخیص بدهیم و هر یک از کلمات جمله را جداگانه ادراک کنیم. این صفت خاص بعضی از هجاها را که موجب انفکاک اجزاء کلام از یکدیگر است، در فارسی تکیة کلمه یا به اختصار تکیه می‌خوانیم.»

همچنین، در کتاب فنون و صنایع ادبی (عروض) وحیدیان کامیار آمده است: «تکیه برجستگی‌ای است که فقط به یک هجای کلمه داده می‌شود. به عبارت دیگر، در واژه‌های چندهجایی یکی از هجاها برجسته‌تر تلفظ می‌گردد و تکیه روی آن است.»

برای مثال، در زبان فارسی امروزی ما (زبان معیار) تکیة اسم‌ها- در بیان عادی - روی هجای آخر قرار می‌گیرد، مانند:

جواد (ج/واد)، زمستان (ز / مس/ تان)، اسفندیار (اس/ فن/ دی/ یار) و...

تکیة کلمات جمع نیز در هجای آخر قرار دارد. مانند:

درختان (د/ رخ/ تان)، سنگ‌ها (سنگ/ ها) و...

چنانچه اسمی به صورت خطاب و ندا گذشته شود، تکیة آن به هجای اول منتقل می‌شود مانند:

برای سر و دست زن نکو پروین

سزاست گوهر دانش نه گوهر الوان

ای هد هد صبا به سبا می‌فرستمت...

با توجه به نوع کلمات، جایگاه تکیه متغیر خواهد بود. مثلاً:

تکیة اسم؛ اسم چه ساده باشد چه مشتق، تکیة آن روی هجای پایانی است.

نکته: «با توجه به اینکه هر واژه بیش از یک تکیه نمی‌گیرد بنابراین در واژه‌های مشتق ممکن است جای تکیه تغیر کند مثلاً: واژة «مرد» یک تکیه دارد و اگر وند صرفی «ان» بگیرد، باز هم یک تکیه دارد اما جای تکیه به هجای پایانی، یعنی «دان»، منتقل می‌شود: مردان. اگر به مرد وند اشتقاقی «انه» بیفزاییم، تکیه روی هجای «نه» قرار می‌گیرد: مردانه و اگر به واژة اخیر «گی» بیفزاییم، تکیه روی وند پایانی می‌آید: مردانگی. اگر به واژة اخیر وند «ها» بیفزاییم، باز هم تکیه به «ها» منتقل می‌شود: مردانگی‌ها. اما از این پس، اگر چیزی به این کلمه افزوده شود، تکیه را هم به خود اختصاص نمی‌دهد: مردانگی‌هایی که... .

در مورد واژه‌های مرکب و مشتق - مرکب نیز وضع چنین است.

ریش + سفید؛ پیش از این ترکیب، هر کدام یک تکیه دارد اما مجموع این دو- یعنی ریش‌سفید - گرچه از دو جزء جدا از هم تشکیل شده، چون فقط یک کلمه است، تکیة آن هم فقط یکی است. هم‌ چنین‌اند واژه‌های:

نخست+ وزیر= نخست‌وزیر

جوش + ـِ + شیرین = جوش شیرین

کشت + و + کشتار = کشت و کشتار

آموزش + و + پرورش= آموزش و پرورش

مجموع مضاف و مضاف‌الیه یا صفت و موصوف یا ترکیب‌های عطفی، هنگامی که با هم تشکیل یک کلمه بدهند، تنها یک تکیه می‌گیرند نه بیشتر؛ در صورتی که پیش از آن، هر یک از تکواژهای آزاد آن‌‌ها یک تکیه داشته است؛ مثلاً پسرِ دایی، صاحبِ خانه، شاگردِ خیاط، نخود و لوبیا، چلوکباب و کارِ دستی در اصل هر کدام دارای دو تکیه بوده‌اند اما پس از آنکه با هم تشکیل یک کلمه داده‌اند، تنها آخرین تکیه‌شان باقی مانده است.»

تکیة صفت: تکیة صفت نیز مثل اسم، بر هجای پایانی است.

تكیة قید: معمولاً در هجای اول است. مانند:

روزی ز سر سنگ عقابی به هوا خاست...

تکیة فعل

1. تکیة ماضی ساده روی هجای پایانی بن ماضی است. مانند: دیدیم (دی) نشستند (شس)، آمدند (مد)، ایستادند (تا)

2. تکیة ماضی استمراری و مضارع اخباری روی «می» می‌آید.

3. تکیة ماضی نقلی و بعید و التزامی، روی آخرین هجای صفت مفعولی است. مانند: رفته بودند (ته)، رفته‌ایم (ته)، رفته باشد (ته)

4. تکیة آینده روی هجای دوم فعل کمکی است. مانند: خواهم رفت (هم)، خواهند خورد (هند).

5. تکیة فعل امر و مضارع التزامی روی تکواژ «ب» قرار می‌گیرد.

6. تکیة فعل منفی روی تکواژ «ن» است.

7. در ماضی مستمر تکیه در هجای دوم کمکی است. مانند: داشتم می‌رفتم (تم)، داشتید می‌نوشتید (تید)

تکیة جمله (تأکید)

«در بیان جمله یا مصراعی از شعر، به‌طور معمول یکی از کلمات - از نظر معنا و مفهوم - بیشتر مورد نظر است. در نتیجه، برجسته‌تر ادا می‌شود و تأکید بر روی آن است. در حقیقت، تأکید نوعی تکیه است که به جای هجا روی یک کلمه قرار می‌گیرد تا مفهوم مورد نظر بهتر به مخاطب منتقل شود. برای مثال، در نمونه‌های زیر با تأکید بر هر یک از کلمات و نمایان‌تر ساختن یک‌یک آن‌ها مفهوم جمله تغییر می‌کند.

که رستم یلی بود در سیستان

بدین معنا که: رستم نه شخص دیگر

که رستم یلی بود در سیستان

بدین معنا که: یلی بود نه چیز دیگر

که رستم یلی بود در سیستان

بدین معنا که: بود ولی حالا نیست

که رستم یلی بود در سیستان

2-   درنگ

درنگ، توقفی کوتاه در زنجیرة گفتار است که ممکن است برای دم فرو بردن، تأکید یا پرهیز از آمیختگی واژه‌های پیاپی باشد. بررسی گفتار از لحاظ درنگ نشان‌دهندة آن است که حدود 40 تا 50 درصد از گفتارهای خلق‌الساعه را سکوت یا درنگ تشکیل می‌دهد. هر چند که این نسبت به نظر شنونده به این زیادی نیست؛ چون انسان به قدری سرگرم شنیدن موضوعات مورد گفت‌وگوست که به سکوت‌های بین گفتار کمتر توجه دارد.

درنگ‌های گفتار بر دو نوع است: 1. درنگ تنفسی، 2. درنگ تأملی.

1. درنگ تنفسی

درنگ‌ها در زنجیرة گفتار در حالی که نسبتاً روشن هستند اما تعداد وقوعشان کم است؛ زیرا هنگام حرف زدن میزان تنفس کاهش پیدا می‌کند و فقط 05/0 از خلأهای بین گفتار را درنگ تشکیل می‌دهد. درنگ‌های تنفسی معمولاً در مرزها یا مقاطع دستوری بین جمله پیش می‌آیند؛ هرچند این امر چندان الزامی هم نیست.

درنگ تأملی

از این نوع درنگ‌ها به نکات بیشتری می‌توان دست یافت؛ زیرا تعداد آن‌ها در گفتار زیاد است و برخلاف درنگ‌های تنفسی که برای رساندن هوا به شش‌ها صورت می‌گیرند، این درنگ‌ها هیچ‌گونه هدف فیزیولوژیکی را دنبال نمی‌کنند. درنگ‌های تأملی معمولاً بین یک سوم تا نصف زمان گفتار انسان را اشغال می‌کنند. گفتاری که فاقد این نوع درنگ است، یا قبلاً تمرین شده است یا گویندة آن یک مشت عبارات را از روی عادت تکیه می‌کند.

همگی زبان‌شناسان بر این نکته توافق دارند که گوینده معمولاً بین بندهای جملات، درنگ تأملی نمی‌کند بلکه درون آن‌ها «درنگ» می‌نماید.

نتیجه

از مهم‌ترین موارد توجه در مبحث واحدهای زبر زنجیری، نشانه‌گذاری متناسب و درست است. هر نوشته‌ای که فاقد نشانه‌های سجاوندی باشد، به دشواری خوانده می‌شود و قدرت ایجاد ارتباط با خواننده را از دست می‌دهد. از این جهت، نوشتة بدون ویرایش ممکن است به چند شکل متفاوت خوانده شود.

در نوشتار به دلیل آنکه مکث و تکیه و آهنگ را نمی‌توان با حروف الفبا منعکس کرد، از نشانه‌های سجاوندی استفاده می‌کنیم. این نشانه‌ها بخش‌های مختلف کلام را به جمله و گروه تقسیم می‌کنند و روابط اجزای جمله را برای خواننده روشن می‌سازند. در نتیجه، به کمک این علائم نگارشی می‌توانیم:

1. تکیه‌ها و آهنگ کلام نوشته را رعایت کنیم.

2. نوشته‌ها را با سرعت و دقت و به راحتی بخوانیم.

3. مفهوم نوشته‌ها را به خوبی دریابیم.

تهیه وتنظیم : مهدی لایموت

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: